7 najczęstszych zaburzeń osobowości - czym są, jak je poznać i leczyć?
Czym jest osobowość?
Osobowość to pewien zestaw cech i zachowań, stylów radzenia sobie oraz sposobów interakcji z innymi, które są unikatowe dla danej osoby. Pod koniec okresu dojrzewania każda lub na początku dorosłości każda osoba ma wykształcone względnie stałe wzorce zachowań, reakcji i cech.
Czym są zaburzenia osobowości?
Osoba bez zaburzeń osobowości jest dostosowana do wymogów społeczeństwa, radzi sobie z większością oczekiwań społecznych. Niektóre osoby jednak mają trudności w odgrywaniu ról społecznych z powodu swoich nieelastycznych i nieadaptacyjnych cech.
Zaburzenia osobowości to złożone problemy emocjonalne i behawioralne, które wpływają na sposób, w jaki jednostka postrzega siebie, innych ludzi i świat wokół niej. Powodują trudności w funkcjonowaniu w codziennym życiu, pracy i relacjach interpersonalnych. To głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań i reakcji na różne sytuacje np. społeczne, które powodują trwałe cierpienie.
Po czym mam poznać, że mogę mieć zaburzenia osobowości?
Większość zaburzeń osobowości charakteryzują poniższe dwie cechy:
przewlekłe trudności interpersonalne
problemy z własną tożsamością lub poczuciem własnego Ja
Rodzaje zaburzeń osobowości są zróżnicowane i zwykle podzielone na trzy klasyfikacje, z których każda skupia się na różnych aspektach funkcjonowania osobowości:
Klasyfikacja DSM-5 (klasyfikacja zaburzeń wg Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego):
Wiązka A:
Zaburzenia osobowości paranoidalne
Zaburzenia osobowości schizoidalne
Zaburzenia osobowości schizotypowe
Wiązka B:
Zaburzenia osobowości histrioniczne
Zaburzenia osobowości narcystyczne
Zaburzenia osobowości antyspołeczne
Zaburzenia osobowości borderline (graniczne, z pogranicza)
Wiązka C:
Zaburzenia osobowości zależne
Zaburzenia osobowości unikowe
Zaburzenia osobowości obsesyjno-kompulsyjne
W Polsce obowiązuje klasyfikacja ICD-10 (Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych). Z początkiem 2022 r. wdrożono ICD-11, czyli najnowszą wersję klasyfikacji, która obowiązuje międzynarodowo. W Polsce ICD-11 zacznie obowiązywać w ciągu najbliższych 5 lat.
2.1. Zaburzenia osobowości wg klasyfikacji ICD-10:
Osobowość paranoiczna
Osobowość schizoidalna
Osobowość dyssocjalna
Osobowość chwiejna emocjonalnie (podtyp impulsywny i borderline)
Osobowość histrioniczna
Osobowość anankastyczna
Osobowość lękliwa (unikająca)
Osobowość zależna
Inne określone zaburzenia osobowości
Zaburzenia osobowości nie określone
Istnieją też zaburzenia osobowości mieszane oraz trwałe zmiany osobowości nie wynikające z uszkodzenia ani choroby mózgu.
2.2. Zaburzenia osobowości wg klasyfikacji ICD-11
W ICD-11 odchodzi się od etykietowania jednostki pod kątem konkretnego typu zaburzenia osobowości. Osoby z zaburzeniami osobowości zwykle wykazują cechy więcej niż jednego typu zaburzenia osobowości. W nowej klasyfikacji odchodzi się od etykietowania na rzecz diagnozy funkcjonalnej. To oznacza, że będzie diagnozowane zaburzenie osobowości wraz z określeniem głębokości zaburzenia i specyfiki (jednej bądź kilku dominujących cech np. zdystansowanie albo wzorzec borderline). Zatem osoba z diagnozą zaburzeń osobowości, która dziś np. ma zaburzenie osobowości chwiejnej emocjonalnie typu borderline, wg nowej klasyfikacji będzie miała diagnozę zaburzenia osobowości (bez wskazywania typu, a jedynie z określeniem głębokości zaburzenia i jednej lub więcej dominujących cech).
Charakterystyka najczęstszych zaburzeń osobowości:
Zaburzenie osobowości borderline - charakteryzuje się niestabilnymi relacjami interpersonalnymi, silnymi wahaniem nastroju, impulsywnością (niekontrolowanym gniewem, samookaleczeniami czy próbami samobójczymi) oraz trudnościami z tożsamością.
Zaburzenie osobowości narcystycznej - osoby z tym zaburzeniem mają wygórowane poczucie własnej wartości, domagają się nadmiernej uwagi otoczenia, mają przekonanie o własnej wyjątkowości, wymagające uwagi i uznania ze strony otoczenia, mają trudności z odczuwaniem empatii.
Zaburzenie osobowości zależnej - charakteryzuje się trudnością z rozstawaniem się z osobami, z którymi jest w relacji, złym samopoczuciem w samotności, odsuwaniem swoich potrzeb na drugi plan by utrzymać relację, silną potrzebą opieki i wsparcia ze strony innych osób, a także brakiem pewności siebie i trudnościami w podejmowaniu decyzji.
Zaburzenie osobowości antyspołecznej - osoby z tym zaburzeniem często łamią prawo i normy społeczne, wykazują brak empatii i poczucia winy, a także skłonność do manipulacji innymi ludźmi.
Zaburzenie osobowości unikowej - charakteryzuje się nadwrażliwością na odrzucenie i krytykę społeczną, nieśmiałością, niepewnością w interakcjach społecznych oraz trudnościami w nawiązywaniu relacji interpersonalnych.
Zaburzenie osobowości schizotypowej - osoby z tym zaburzeniem mają osobliwe wzorce myślenia, dziwaczny sposób mówienia, który zakłóca komunikację i interakcję społeczną.
Zaburzenie osobowości histrionicznej - charakteryzuje się silną potrzebą uwagi i potwierdzenia ze strony innych osób, dramatyzowaniem własnych przeżyć, nadmiernym skupieniem na atrakcyjności fizycznej, a także teatralnym zachowaniem i emocjonalną przesadą (np. skłonnością do wybuchów w sytuacji braku zainteresowania ze strony otoczenia).
Po czym poznać osobowość borderline?
Impulsywność i niestabilność relacji, obrazu siebie i nastroju to główne cechy osobowości borderline. Poniżej rozszerzenie wybranych cech osoby z osobowością borderline:
Intensywne i niestabilne emocje - osoby z osobowością borderline często doświadczają silnych i trudnych do kontrolowania emocji, takich jak gniew, smutek czy lęk, a także ich zmiennością i trudnością z powrotem do początkowego stanu emocjonalnego po zdenerwowaniu.
Niezdolność do utrzymywania trwałych relacji interpersonalnych - osoby z osobowością borderline mają często trudności w utrzymywaniu długotrwałych i stabilnych relacji z innymi ludźmi, doświadczają częstego wahania między skrajnymi stanami - idealizowania lub pozbawiania wartości innej osoby.
Niska samoocena - osoby z osobowością borderline mają zazwyczaj niskie poczucie własnej wartości i często doświadczają uczucia przewlekłej pustki.
Impulsywność - osoby z osobowością borderline mogą wykazywać impulsywne zachowania, takie jak nadużywanie substancji, lekkomyślna jazda czy agresywne reakcje.
Trudności z kontrolą gniewu - osoby z osobowością borderline mają często trudności z kontrolowaniem swojego gniewu i mogą wykazywać agresywne reakcje w sytuacjach stresowych.
Trudności z tożsamością - osoby z osobowością borderline często mają trudności z określeniem swojej tożsamości i zrozumieniem swoich potrzeb i celów.
Po czym poznać osobowość narcystyczną?
Osoby z osobowością narcystyczną charakteryzują się wygórowanym poczuciem własnej wartości, pragnieniem podziwiania i brakiem zdolności do współodczuwania (empatii) wobec uczuć innych ludzi. Niektóre z cech charakterystycznych dla osoby z osobowością narcystyczną:
Wygórowane poczucie własnej wartości - są przekonane o swojej wyjątkowości i doskonałości, a także o tym, że zasługują na szczególne traktowanie.
Potrzeba uznanie i uwagi - potrzebują ciągłego uznania i pochwał ze strony innych ludzi, a także uwagi, wykazują nadmierną potrzebę podziwiania.
Brak empatii - często nie potrafią zrozumieć lub uznawać uczuć i potrzeb innych ludzi, a ich własne potrzeby są zawsze na pierwszym planie.
Wysoka samoocena - osoby z osobowością narcystyczną mają zazwyczaj bardzo wysoką samoocenę, a także oczekiwania odnośnie swojego sukcesu i pozycji społecznej.
Wymaganie szczególnego traktowania - oczekują, że będą traktowane w sposób szczególny i wyjątkowy, mają irracjonalne założenie, że ich oczekiwania mają być spełniane.
Zazdrość - osoby z osobowością narcystyczną mogą wykazywać zazdrość i złość wobec ludzi, którzy osiągają więcej lub są bardziej popularni niż oni sami bądź są przekonane o tym, że to inne osoby są o nie zazdrosne.
Po czym poznać osobowość zależną?
Osoby z zaburzeniem osobowości zależnej charakteryzują się skrajną potrzebą opieki, która prowadzi do natrętnych lub uległych zachowań. Mogą doświadczać lęku przed rozstaniem i uważać się za niezdolne do samodzielnego życia. Niektóre z cech charakterystycznych dla osoby z osobowością zależną:
Nadmierna potrzeba oparcia w innych ludziach - osoby z osobowością zależną często potrzebują ciągłej opieki i pomocy innych ludzi, aby poczuć się bezpiecznie.
Trudności w podejmowaniu decyzji - mają często trudności w podejmowaniu decyzji, ponieważ boją się, że zrobią coś nieodpowiedniego, potrzebują zasięgać rady odnośnie własnych decyzji.
Brak poczucia własnej wartości - często mają niskie poczucie własnej wartości i uzależniają swoją wartość od opinii innych ludzi, czują się bezradne.
Pragnienie ucieczki od odpowiedzialności - często pragną uciec od odpowiedzialności za swoje decyzje i czyny, aby nie ponieść konsekwencji, dlatego mają potrzebę obecności osób, które tą odpowiedzialność z anie przejmą.
Trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji - mają często trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu trwałych i satysfakcjonujących relacji z innymi ludźmi.
Lęk przed odrzuceniem - boją się odrzucenia i wykluczenia, dlatego też podejmują działania, które mają na celu zyskanie akceptacji i uznania innych ludzi, mają trudności z wyrażeniem sprzeciwu z obawy przed przed utratą akceptacji.
Częste tłumienie złości w obawie przed utratą wsparcia, co może powodować podejmowanie zachowań, których ta osoba nie chce podejmować.
Po czym poznać osobowość antyspołeczną?
Osoby z zaburzeniem osobowości antyspołecznej charakteryzują się skłonnością do nieustannego lekceważenia i naruszania praw innych za pomocą zachowań oszukańczych, agresywnych i antyspołecznych. Niektóre z cech charakterystycznych dla osoby z osobowością antyspołeczną:
Brak empatii - często wykazują brak empatii i nie interesują się uczuciami innych ludzi, są obojętne na krzywdę innych.
Nadmierne ryzykowne zachowania - mogą podejmować nieodpowiedzialne i ryzykowne zachowania, które mogą prowadzić do szkody, zagrożenia dla innych ludzi i w rezultacie często do uzasadnionego pozbawienia wolności.
Manipulacyjne zachowania - często oszukują, okłamują, manipulują innymi ludźmi, aby osiągnąć swoje cele.
Agresywne zachowania - mogą wykazywać się drażliwością,, agresywnymi zachowaniami, wywoływaniem bójek, przemocą fizyczną lub werbalną.
Nieodpowiedzialne zachowanie - często podejmują nieodpowiedzialne decyzje i nie biorą odpowiedzialności za swoje czyny, często niedopełniają zobowiązań finansowych i przejawiają powtarzające się łamanie zasad zachowań w pracy.
Po czym poznać osobowość unikową?
Osoby z zaburzeniem osobowości unikowej (inaczej unikającej) charakteryzują się skrajnym zahamowaniem społecznym, introwersją, które wpływają na ograniczanie relacji społecznych i niechęć do ich nawiązywania. Niektóre z cech charakterystycznych dla osoby z osobowością unikową:
Wycofanie społeczne i niemożność nawiązywania bliskich relacji - unikają sytuacji społecznych i mają trudności w nawiązywaniu kontaktów z innymi ludźmi, które wynikają z obaw przed zawstydzeniem, wyśmianiem, często czują się samotne.
Nieśmiałość - często są nieśmiałe i mają trudności w wypowiadaniu się w grupie z obawy przed byciem skrytykowaną lub odrzuconą.
Niska samoocena - często postrzegają się jako osoby nieudolne społecznie, nieatrakcyjne i gorsze od innych.
Unikanie konfliktów - unikają konfliktów i trudności w wyrażaniu swoich potrzeb i uczuć.
Lęk przed odrzuceniem - często boją się odrzucenia i unikają sytuacji, które mogą zwiększyć ryzyko odrzucenia, nie chcą wchodzić w relacji z innymi bez całkowitej pewności, że będą lubiane.
Po czym poznać osobowość schizotypową?
Osoby z zaburzeniem osobowości schizotypowej charakteryzują się skrajną introwersją, wykazują spore deficyty społeczne i interpersonalne, może objawiać się dziwnymi i ekscentrycznymi zachowaniami oraz myślami, które mogą przypominać objawy schizofrenii. Niektóre z cech charakterystycznych dla osoby z osobowością schizotypową:
Dziwaczne myśli i przekonania - mogą mieć dziwne myśli i przekonania (niezgodne z normami typowymi w danej kulturze),, takie jak przekonanie o istnieniu nadnaturalnych sił czy wiara w jasnowidzenie, telepatię.
Dziwaczne zachowanie - mogą wykazywać dziwaczne zachowanie, np. mówienie do siebie lub wchodzenie w dialog z wyimaginowanymi osobami.
Zaburzenia percepcji - mogą mieć zaburzenia percepcji, takie jak halucynacje lub iluzje, np. cielesne.
Nieodpowiednie lub ekscentryczne ubranie - często wybierają nieodpowiednie lub ekscentryczne ubranie.
Zaburzenia mowy - mogą mieć zaburzenia mowy, takie jak niezwykłe tempo mówienia lub tworzenie niezrozumiałych zdań.
Wycofanie społeczne - często unikają kontaktów społecznych i mają trudności w nawiązywaniu bliskich relacji z innymi ludźmi, wykazują się podejrzliwością i nastawieniem paranoidalnym.
Po czym poznać osobowość histrioniczną?
Osoby z zaburzeniem osobowości histrionicznej charakteryzują się nadmiernym pragnieniem bycia w centrum uwagi oraz emocjonalnością. Niektóre z cech charakterystycznych dla osoby z osobowością histrioniczną:
Silna potrzeba uwagi - często potrzebują ciągłego potwierdzenia swojej wartości i uwagi ze strony innych ludzi, źle się czują gdy cała uwaga nie jest skupiona na nich.
Ekspresyjne zachowanie - wykazują bardzo ekspresyjne zachowanie, np. teatralne gesty, wyolbrzymione reakcje emocjonalne, zachowują się “na pokaz”.
Hiperseksualność - mogą mieć wyolbrzymioną potrzebę seksualną i skłonność do flirtowania z innymi ludźmi, wykazują niedostosowane do kontekstu zachowania seksualne.
Powierzchowność - często skupiają się na wyglądzie zewnętrznym i powierzchownych aspektach życia, wykorzystują wygląd fizyczny w celu skupienia na sobie uwagi.
Impulsywność - mogą wykazywać impulsywne zachowania, np. podejmowanie szybkich decyzji bez zastanowienia, łatwo ulega wpływom.
Dramatyczność - często dramatyzują sytuacje, aby przyciągnąć uwagę innych ludzi.
Traktują związki jakby były głębsze niż w rzeczywistości są.
Jak leczyć zaburzenia osobowości?
Leczenie zaburzeń osobowości zwykle jest długotrwałe i skomplikowane, ponieważ wymaga współpracy osoby pacjenckiej i psychoterapeuty_tki oraz zmiany trwałych wzorców myślenia i zachowania. Oto kilka z metod leczenia zaburzeń osobowości:
Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) - ta forma terapii pomaga zmieniać negatywne myśli i zachowania, które prowadzą do zaburzeń osobowości. Psychoterapeuta_tka uczy osobę pacjencką, jak identyfikować myśli i zachowania, które są szkodliwe i jak zastępować je bardziej korzystnymi.
Terapia dialektyczno-behawioralna (DBT) - ta forma terapii jest szczególnie skuteczna w leczeniu zaburzeń osobowości borderline. Pomaga radzić sobie z silnymi emocjami i regulować swoje reakcje na sytuacje stresowe.
Terapia psychodynamiczna - ta forma terapii skupia się na identyfikowaniu i rozwiązywaniu nieświadomych konfliktów emocjonalnych, które wpływają na zachowanie i myślenie pacjenta.
Farmakoterapia - w niektórych przypadkach, leki przeciwdepresyjne, leki przeciwpsychotyczne lub leki przeciwlękowe mogą być zalecane w leczeniu zaburzeń osobowości.
Terapia grupowa - terapia grupowa może być pomocna w nauce umiejętności interpersonalnych i wzmocnieniu wsparcia społecznego.
Bibliografia:
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne. Instytut Psychiatrii i Neurologii.
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Instytut Psychiatrii i Neurologii.
Psychologia zaburzeń. Butcher J. N., Hooley J. M. Mineka S.
